Passio eftir Arvo Pärt í Hallgrímskirkju á skírdag kl. 17

Listvinafélag Hallgrímskirkju stendur fyrir tónleikum á skírdag, 20. mars kl. 17, þar sem Schola cantorum og kammerhópurinn CAPUT ásamt einsöngvurum flytja Jóhannesarpassíu eistneska tónskáldsins Arvo Pärt. Stjórnandi er Hörður Áskelsson.
Jóhannesarpassía Pärts er talin til höfuðverka tónskáldsins, grípandi og áhrifamikil óratóría. Hún er nú flutt í fyrsta sinn á Íslandi.

"Passio" eftir Arvo Pärt flytur píslarsöguna með orðum Jóhannesarguðspjalls á latínu. Tómas Tómasson bassi syngur hlutverk Jesú, Þorbjörn Rúnarsson tenór er í hlutverki Pílatusar, einsöngvarakvartett skipaður Margréti Sigurðardóttur sópran, Guðrúnu Eddu Gunnarsdóttur alt, Braga Bergþórssyni tenór og Benedikt Ingólfssyni bassa flytur orð guðspjallamannsins og kammerkórinn Schola cantorum túlkar prestana, lýðinn o.fl. Hljóðfæraskipanin er látlaus: fiðla, selló, óbó, fagott og orgel. Hljóðfæraleikarar eru Hildigunnur Halldórsdóttir fiðla, Hrafnell Orri Egilsson selló, Eydís Franzdóttir óbó og Kristín Mjöll Jakobsdóttir fagott. Björn Steinar Sólbergsson leikur á orgelið.

Miðasala er hafin í Hallgrímskirkju og 12 tónum, miðaverð er kr. 3000,-  (2500 ef þið segið töfraorðið Lára Bryndís í miðasölunni)

Arvo Pärt og Passio

Arvo Pärt fæddist í nágrenni Tallinn í Eistlandi árið 1935. Hernám Sovétmanna í Eistlandi setti mjög mark sitt á æsku hans, en því lauk ekki fyrr en við upphafi tíunda áratugarins. Á unglingsárum sínum svalaði Pärt tónlistaráhuga sínum meðal annars með því að hlusta á útvarpið af mikilli áfergju. Síðar fékk hann vinnu við eistneska ríkisútvarpið sem hljóðmaður. Í þeim starfa komst hann í tæri við þá nútímatónlist sem á annað borð var leyfð í landinu.

Pärt var fyrstur eistneskra tónskálda til að nota tólftóna-tækni Schönbergs. Það gerði hann í hljómsveitarverkinu Necrolog (1960/61), sem hann samdi meðan hann var enn við nám í Tónlistarháskólanum í Tallinn. Verkið olli nokkrum titringi meðal yfirvalda, sökum meints skyldleika við úrkynjað tónmál Vesturlanda. Þó kom það ekki í veg fyrir að hann yrði meðal sigurvegara í keppni fyrir ung tónskáld innan Sovétríkjanna árið 1962.

Á sjöunda áratugnum kafaði Pärt djúpt í tónlistararf vestur Evrópu, einkum tónlist J.S. Bachs. Sömuleiðis sótti hann í vaxandi mæli í arf kristinnar trúar í lítilli þökk yfirvalda. Verk hans Credo (1968) var bannað af sovéskum yfirvöldum sem hugnaðist ekki sú blygðunarlausa játning sem fólst í orðunum ,,Ég trúi á Jesú Krist."

Eftir þetta dró Pärt sig í hlé og sökkti sér niður í rannsóknir á gregorssöng og endurreisnar- og miðaldatónlist.  Árið 1971 sendi hann þó frá sér þriðju sinfóníu sína þar sem slík áhrif koma við sögu.  Annars samdi hann mest lítið næstu árin nema kvikmyndatónlist, en henni hafði hann alla tíð sinnt meðfram öðrum tónsmíðum. 

Í sjálfskipaðri útlegð sinni frá athygli umheimsins færði Pärt sig nær grunneiningum tónmálsins og fór að leggja nýjan skilning í möguleikana sem búa í einum stökum tóni, og enn fremur mikilvægi einfaldra þríhljóma.  Út frá þessu þróaði hann eins konar lögmál sem hann nefnir tintinnabuli og kemur fyrst skýrt fram í píanóverkinu Für Alina (1976).

Árið 1980 yfirgaf fjölskylda Pärts Eistland og settist að í Berlín.  Fljótlega eftir það samdi hann Jóhannesarpassíu út frá tintinnabuli-lögmálinu og hefur hann síðan þá að mestu einbeitt sér að trúarlegri tónlist.  Meðal slíkra verka má nefna Sieben Magnificat-Antiphonen (1988), Miserere (1989), Beatitudes (1990) og Litany (1994).

Í hverju nýju verki vinnur Pärt út frá lögmálum sem leiða tónsmíðina áfram, segja til um tónhæð og nótnagildi og jafnvel uppbyggingu verksins í heild.  Hann ber þetta ferli saman við verk skaparans sjálfs og segir: „Ég horfi á það sem var fyrir stóra hvell … þegar Guð hafði þá þegar fullgert formúluna."  Enn fremur segir Pärt að í söngtónlist sé textinn aðalefniviðurinn sem hann vinnur með út frá lögmálum sínum, og segir textann vera mikilvægari en tónlistina sjálfa.  Hann leitar að því sem býr að baki sérhverju orði, hversu mikilvæg sem orðin kunna að virðast, og er útkoman stundum óvænt.  Hann rígheldur þó ekki í fastákveðin lögmál heldur sveigir þau og beygir uns lögmálin, textinn og tónverkið falla saman.

Innan kirkjunnar er aldagömul hefð fyrir því að syngja frásagnir guðspjallanna fjögurra um píslargöngu Krists í dymbilviku.  Söngformið þróaðist smám saman á þann hátt að mismunandi hlutar sögunnar urðu að mismunandi sönghlutverkum; prestur söng orð Jesú, djákni fór með hlutverk sögumanns og lægra settur kirkjunnar maður söng fyrir aðrar sögupersónur, þ.á.m. Pílatus, Pétur og mannfjöldann.  Á tímum J.S. Bach höfðu tónsetningar píslarsögunnar síðan fest sig í sessi sem stór tónverk með aríum, sálmalögum og kórhlutum, allt á móðurmálinu, þar sem túlkun tilfinninga er gefinn mikinn gaumur.

Arvo Pärt fer allt aðra leið í Jóhannesarpassíu sinni.  Hann notar latneska þýðingu, og hvert "hlutverk" fær aðeins fyrirfram ákveðna tóna og nótnagildi til að spila úr.  Jafnvel þagnirnar milli setninga eru fastákveðnar og ræðst lengdin af atkvæðafjölda síðasta orðsins á undan.

Guðspjallamaðurinn, aðalfrásagnarhlutverkið í passíunni, er sunginn af blönduðum kvartett við undirleik fiðlu, óbós, sellós og fagotts, allt út frá nótunni A.  Orð Jesú eru sungin hægar og fá því meiri tíma, bassinn flytur þau og orgelið leikur með eins konar spegilmynd af sönglínunni.  Tenórsöngvari fer með hlutverk Pílatusar ásamt orgelundirleik, og kemur tónbilið stækkuð ferund eða „tónskratti" mikið við sögu.  Kórinn fer með önnur hlutverk og byggist allur söngur hans á E-dúr þríhljómi nema upphafið og lokin, en sá texti er ekki úr guðspjallinu heldur annars vegar titillinn „Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Joannem" og hins vegar lokabænin í D-dúr „Qui passus es pro nobis, miserere nobis. Amen." eða "Þú sem þjáðist fyrir oss, miskunna þú oss. Amen."

Þrátt fyrir að nóturnar séu fyrirfram ákveðnar af nákvæmum og einföldum lögmálum höfundarins, þá ber tónverkið tintinnabuli-lögmálinu fagurt og magnað vitni.  Skýrt dæmi er orðið „crucifigeretur", lengsta orðið í allri passíunni.  Þar berst laglínan, samkvæmt lögmálinu, lengra frá grunntóni sínum en annars staðar, um leið og Jesú er færður til krossfestingar.

 

Athugasemdir

[Hildigunnur Rúnarsdóttir, 21.3.2008 kl. 00:38]

Takk fyrir mig :)